«فرسودگی شغلی» در ادارات

در هزاره سوم به دلیل تغییر و تحولات سریع و پی در پی تکنولوژی ، رشد همه جانبه شبکه های اجتماعی ، گسترش ارتباط از راه دور ، افزایش سرعت روند انجام امور ، خودکار شدن فرآیند تولید ، دور کاری و ... دگرگونی های اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی فراوانی در عرصه های مختلف به وجود آمده است که علی رغم داشتن مزای و محاسن فراوان در بسیاری از امور ، انسان را با تمام قدرت و توانایی های نامحدودش دچار نوعی سر درگمی کرده است و باعث شده موجی از اضطراب و نگرانی وجود انسان ها را فرا گیرد. بروز انواع بیماری های نوظهور ، پائین آمدن آستانه تحمل افراد ، گرایش به انواع مواد مخدر ، گسترش ناهنجاری های خانوادگی و اجتماعی بخشی از گرفتاری های رایج در سده اخیر می باشند که قطع به یقین مردم در اعصار گذشته ، کمتر با آنها دست به گریبان بودند. یکی از این نا آرامی ها و معضلات مدرن و نوین  « فرسودگی شغلی » یا به عبارتی « تحلیل رفتگی شغلی » می باشد که در علوم رفتاری به آن « سندرم برنوت »اطلاق می شود.1 این پدیده که بیشتر در ادارات و بین کارمندان مشاهده می شود با حرکتی خزنده و نا محسوس باعث ایجاد نارضایتی شغلی در کارمند و در نهایت اختلال در فرایند بهره وری می شود. «فرسودگی شغلی» همه ساله بخش عظیمی از منابع انسانی و مالی را نابود می کند و لطمات روحی و مالی فراوانی را به کارمندان و موسسان شرکت ها تحمیل می کند.
در این مقاله برآنیم تا شما را از ماهیت ، مشخصات ، عوارض و راهکار های مقابله با این عارضه آشنا کنیم.
ماهیت «فرسودگی شغلی»
تا قبل از دهه 80 عارضه ای به نام «فرسودگی شغلی» معنا نداشت و هیچ کس با این پدیده آشنا نبود. عبارت « فرسودگی شغلی » اولین بار توسط فرویدنر برگر در سال 1974 مطرح گردید. پزشکان تا قبل دهه 80 مشکل کسانی را که به این ناراحتی دچار می شدند ، افسردگی تشخیص می دادند و درمان بر مبنای افسردگی آغاز می شد. اما از دهه 80 به بعد این اختلال به عنوان «فرسودگی شغلی» معرفی شد و طبعاً برای درمان آن از راهبرد های جداگانه ای استفاده می شود. «فرسودگی شغلی» عموماً در افرادی بروز می کند که در طول روز با بیش از 40 نفر ارباب رجوع سر و کار دارند. این سندرم دارای علائم وسیع و متفاوتی است که در سطوح روانی ، جسمی و رفتاری ظاهر می شوند.
تفاوت «فرسودگی شغلی» و استرس:
«فرسودگی شغلی» یک حالت ناخوشایند فیزیکی ، روحی و جسمی است که در اثر استرس و اضطراب بیش از به وجود می آید. در واقع استرس در اثر فشار های روانی و فیزیکی به وجود می آید و افرادی که دچار استرس می شوند می توانند با تصور اینکه اوضاع را کنترل خواهند کرد ، به بهبودی برسند. اما در مورد «فرسودگی شغلی»  موضوع فرق می کند چرا که افرادی که به این معضل دچار می شوند ، احساس پوچی می کنند و انگیزه در آنها از بین می رود و گاهی اوقات ادامه زندگی را بی معنی می دانند. آنها امیدی به بهبود اوضاع ندارند و نقاط مثبت در ذهن آنها شکل نمی گیرد. در واقع اگر استرس را شبیه به فرو رفتن در مشکلات تصور کنیم ، «فرسودگی شغلی»  غرق شدن کامل است! نکته دیگر اینکه شما از همان روز های اول بروز استرس ، از وجود آن آگاه می شوید ولی «فرسودگی شغلی»  زمانی نشانه و عوارض خود را آشکار می کند که شما کاملاً دچار آن شده اید.
دلایل بروز «فرسودگی شغلی»:
دلایل زیادی در بروز پدیده «فرسودگی شغلی»  وجود دارند. کارمندی که تحت فشار کاری شدید است و تعطیلی و استراحت مناسب نداشته است یا حقوقش بعد از دو سال افزایش متناسب با شرایط اقتصادی نداشته ، می تواند در معرض این بیماری باشد. البته مشکلات درون خانوادگی که معمولاً کارمند باید بعد از ساعات اداری با آنها دست و پنجه نرم کند نیز ، در بروز این پدیده بی تاثیر نیستند. البته دلایل دیگری نیز در این ماجرا دخیل هستند. اینکه فردی با داشتن تخصص و مدرک مرتبط بعد از چند سال کارمند ساده باشد و اطرافیان با مدارک و تجربه پائین تر پست های کلیدی بگیرند ، یا عدم ترفیع و تقدیر در خور از زحمات و تلاش های خالصانه از دیگر مواردی هستند که در بروز این پدیده نقش دارند.
در کشور ما نیز در سال های اخیر برخی مسائل اجتماعی و اقتصادی باعث گردیده است که کارمندان مجبور شوند بیش از ساعات کار روزانه کار کنند و به اصطلاح اضافه کاری کنند یا به دلایلی نظیر هدفمندی یارانه ها ، اعطای وام های مختلف در مقاطع مختلف و ... میزان مراجعین به ادارات به نحو چشمگیری افزایش پیدا کند که باعث بروز فشار مضاعف به کارمندان در ادارات مختلف شده است. وقتی حجم کار بالا باشد و استرس و فشار در محیط انتشار پیدا کند طبیعتاً نشاط و سرزندگی نیز از محیط کار رخت بر می بندد و موجبات بروز «فرسودگی شغلی»  در محیط کاری فراهم می شود. طبیعی است هر گاه نشاط و سر زندگی در کارکنان یک مجموعه کاهش یابد یا کم رنگ شود ، بهره وری و کار آیی نیز در آن سیستم از بین می رود و معضلات و گرفتاری های جدید تری گریبانگیر عوامل و کارکنان آن سیستم می شود.
از سویی توقعات نسنجیده و پیشنهاد های غیر اخلاقی و خارج از روال اداری برخی از مشتریان و گاهی اوقات توقعات خارج از چارچوب مدیران رده های بالاتر در افزایش «فرسودگی شغلی»  موثر هستند.
الف) دلایل اداری بروز «فرسودگی شغلی» :
o احساس عدم کنترل بر روی کار یا وظایف محوله
o عدم دریافت پاداش یا تشویق هنگام انجام کار صادقانه یا حتی خارج از وظایف محوله
o عدم بر آورده شدن احتیاجات از شغل مورد تصدی
o انجام کار یکنواخت و بدون هیجان و چالش
o کار در محیط پر فشار و طاقت فرسا
ب) دلایل خانوادگی و شخصی بروز «فرسودگی شغلی» 
o کار زیاد بدون داشتن استراحت و تفریح
o تصور موفقیت و جلو تر بودن همکاران
o داشتن مسئولیت های زیاد بدون حمایت و کمک دیگران
o خواب ناکافی
o فقدان حمایت اقوام و آشنایان
علائم «فرسودگی شغلی» :
«فرسودگی شغلی»  یک فرآیند تدریجی است که به مرور رخ می دهد. هر چند این پدیده یک شبه رخ نمی دهد ولی اگر به علائم آن توجه نشود ، شما را غافلگیر خواهد کرد.
عوارض «فرسودگی شغلی»  در ابتدا جزئی هستند ولی به مرور بد تر و بدتر می شوند. اگر این علائم جدی گرفته شوند ، قابل کنترل و مداوا هستند ولی اگر توجهی صورت نگیرد ، اوضاع وخیم خواهد شد.
الف) علائم فیزیکی «فرسودگی شغلی» :
o خستگی مفرط
o پائین آمدن قوای ایمنی بدن و بیماری در اکثر اوقات
o سردرد و کمر درد مداوم و احساس درد در ماهیچه ها
o تغییر در اشتها و میزان خواب
الف) علائم روانی و احساسی «فرسودگی شغلی» :
o احساس شکست و بد بینی
o احساس ناامیدی و محبوس بودن
o احساس تنهایی
o از بین رفتن انگیزه
o افزایش نگرش منفی و بدبینی نسبت به اطرافیان
o کاهش رضایت و احساس همراهی با دیگران
ج) علائم رفتاری «فرسودگی شغلی» :
o عقب نشینی از پذیرش مسئولیت
o انزوا و گوشه گیری
o افزایش زمان انجام کار ها
o استفاده از مخدر یا الکل
o دیگران را مقصر دانستن
o دیر آمدن به محل کار و زود ترک کردن
عوارض «فرسودگی شغلی» :
«فرسودگی شغلی»  توان فیزیکی و روانی کارمندان را تحلیل می دهد و در مجموع باعث کاهش بهره وری ، افزایش نارضایتی مدیران مجموعه ، ارباب رجوع و همکاران فرد کارمند می شود.
همانطور که می دانیم استرس و اضطراب فعالیت های انسان را در زمینه های مختلف از روان شناختی ، جسمانی و خانوادگی دچار تحلیل می کند. بنابراین حتی یک شغل رضایت آمیز و سازگاری شغلی نیز به مرور زمان ممکن است منبع نارضایتی و و عدم سازگاری شود و همین امر سبب شود فرد از روال عادی طبیعی خود خارج گردیده و و دستخوش «فرسودگی شغلی»  شود. در واقع چنین نتیجه گیری می شود که با وجود رضایت شغلی ، یکنواختی نیز به مرور باعث «فرسودگی شغلی»  و تبعات حاصله می شود.
در مرحله نهایی این عارضه باعث واکنش های شدید در برابر شغل می گردد که باعث ایجاد نارضایتی لجام گسیخته در فرد می گردد. استرس شدید باعث می شود که فرد کار آیی خود را به نحو چشمگیری از دست بدهد و دیگر نتواند مثل گذشته کار کند. همچنین «فرسودگی شغلی»  باعث اختلال در فرآیند بهره وری ، تولید و تعامل با دیگران شده و به طور کلی نوعی تحلیل رفتگی شدید در عملکرد و منابع مالی و انسانی ایجاد می کند.
پیشگیری از «فرسودگی شغلی» :
یادتان باشد اگر دچار «فرسودگی شغلی»  شدید تنها کسی که بیشتر از سایرین می تواند به شما کمک کند خودتان هستید. اما از آنجا که همواره پیشگیری بهتر از درمان است نکات زیر توصیه می شود:
الف) روز خود را با فعالیت های آرامش بخش آغاز کنید.
به جای اینکه تا دقیقه 90 در رختخواب دراز بکشید بهتر است کمی زود تر بیدار شوید. چند حرکت کششی و ورزش انجام بدهید. چند دقیقه روزنامه مطالعه کنید یا کتاب بخوانید. در واقع استفاده درست از زمان باعث تقویت جسم و روح می شود و تمرکز را بالا می برد.
ب) عادات غذایی مناسب  ، خواب کافی و ورزش را فراموش نکنید.
اگر غذای مناسب و مقوی بخورید ، به اندازه کافی ورزش و استراحت کنید ، شما انرژی کافی برای مقابله با ناملایمات و کشمکش های زندگی خواهید داشت. هیچ کس منکر نقش ورزش و تغذیه مناسب در داشتن یک زندگی کم تنش نیست ولی بسیاری از از افراد از این دستور پیروی نمی کنند.

ج) حریم خود را محدود کنید.
سعی کنید دامنه فعالیت های کاری خود را محدود کنید و گاهی اوقات به برخی پیشنهادات نه بگوئید و اصلاً تعارف و رودربایستی نداشته باشد. شما مسئول جشن تولد ، سالگرد ازدواج یا کلاس دانشگاه همکارتان نیستید. خانواده و سلامت شما در اولویت هستند و نباید به همه درخواست های همکارانتان بله بگوئید ، بعد با دلخری آن کار را انجام بدهید. البته در مواقع گرفتاری کمک به همکار باعث تقویت روحیه می شود.
د) ساعاتی از روز را بدون تکنولوژی سپری کنید.
در طول روز مدتی را بدون استفاده از تکنولوژی سپری کنید. تلفن همراه خود را خاموش کنید و از اینترنت و رایانه نیز استفاده نکیند. برای خودتان اوقات فراغت ایجاد کنید یا پروژه کاری مورد علاقه تان را شروع کنید.
گاهی اوقات سعی کنید در طول روز به فعایت های سرگرم کننده یا جدی بپردازید که اصلاً با شغلتان ارتباط نداشته باشند.
ه) استرس را کنترل کنید.
از آنجا که استرس با «فرسودگی شغلی»  ارتباط نزدیکی دارد و ریشه این گرفتاری محسوب می شود ، سعی کنید با شیوه های مختلف نظیر ورزش ، مسافرت ، تفریح و ... بر استرس غلبه کنید و نگذارید تشدید شود.
رهایی از «فرسودگی شغلی»
گاهی اوقات برای پیشگیری از «فرسودگی شغلی»  خیلی دیر شده و شما دچار این عارضه می شوید. در این صورت باید با تمام قوا و جدیت برای رهایی از این عارضه تلاش کنید. اگر به موقع اقدام نکنید ، عوارض خستگی جسمی تبدیل به عوارض روحی و روانی هم می شوند که در این صورت مقابله با «فرسودگی شغلی»  بسیار زمان بر و پر هزینه خواهد بود.
گام اول:
وقتی دچار این عارضه شدید ، به خاطر بیاورید که سلامتی شما از همه چیز مهم تر است. بنابراین تمام تمرکز خود را روی این قضیه متمرکز کنید. سعی کنید یک استراحت طولانی به خودتان بدهید و بعد از تجدید قوا مجدداً به محل کار برگردید.
گام دوم:
بسیاری از افرادی که دچار این عارضه می شوند ، از قوای باقیمانده خود به خوبی استفاده نمی کنند و با گوشه گیری و جدایی از جمع دوستان و خانواده این انرژی باقیمانده را نیز از دست می دهند. از عزیزان خود و دوستان صمیمی کمک بگیرید. قدر مسلم دوستان واقعی در این شرایط به شما خیلی کمک خواهند کرد چرا که تنهایی باعث تشدید بیماری می شود.
گام سوم:
یک نشانه اساسی و غیر قابل انکار در فرسودگی ، احساس پوچی و حس بر وفق مراد نبودن زندگی است. سعی کنید یکبار دیگر اهداف ، خواسته ها ، رویا ها و آرزوهایتان را مرور کنید. به نظر شما این تصورات دست نیافتنی هستند؟ تا بحال به چند درصد از این خواسته ها دست یافته اید؟شاید این عارضه محرکی برای شما باشد تا یک بار دیگر از اول شروع کنید و رسیدن به این اهداف و آمال برای شما نوعی انگیزه درونی محسوب شوند. مسلماً شما به برخی از این اهداف دست یافته اید ؛ پس امید برای دستیابی به باقی این اهداف محال نیست.
گام چهارم:
«فرسودگی شغلی»  باعث می شود تا شما فقدان خیلی از چیز ها را احساس کنید. حتی بسیاری از این تفکرات و فقدان ها وجود خارجی ندارند. این نوع تفکر مسموم ، انرژی زیادی را هدر می دهند. اگر شما یک بار دیگر این چیز های - به زعم خودتان - از دست رفته را بررسی کنید ، در می یابید که خیلی از آنها در دسترس شما هستند و با بازیابی آنها انرژی از دست رفته هم باز می گردد. فقدان چیز هایی نظیر :
الف) اهدافی که در بدو پذیرش این شغل ، برایشان تلاش می کردید.
ب) انرژی فیزیکی و احساسی
ج) دوستان ، تفریحات و حس نوعدوستی
د) اعتماد به نفس و کنترل درونی
ه) لذت کار و زندگی و اهدافی که از کار و زندگی در ذهن داشتید.
گام پنجم:
یکی از موثر ترین راه های غلبه بر «فرسودگی شغلی»  ، تغییر شغل می باشد. اگر این کار ممکن نباشد تغییر محتوای شغلی ، حتی تغییر مکان یا شهر باعث ایجاد نوعی بازیابی انرژی در فرد خواهد شد و اثرات این عارضه را به شدت کاهش خواهد داد.
سخن آخر
همواره پیشگیری کم هزینه تر و عملی تر از درمان است و گاهی اوقات اجرای چند برنامه ساده یا چند جابجایی باعث جلوگیری از تنش و ایجاد روحیه بهتر و شاداب تر در افراد می شود. بنابراین به مسئولین ادارات توصیه می شود به منظور جلوگیری از «فرسودگی شغلی»  در ادارات ، با برنامه ریزی های کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت زمینه ایجاد روحیه نشاط و سرزندگی را در بین کارمندان فراهم کنند. راهکار های متنوع زیادی جهت جلوگیری یا حتی از بین بردن یا کمرنگ کردن اثرات «فرسودگی شغلی» وجود دارد. افزایش تعداد کارکنان ، تخصصی کردن امورات در ادارات ، جابجایی افراد در سمت های مختلف ، تغییر وظایف کارمندان ، توجه به توانایی های ذاتی کارمندان ، برگزاری اردوهای مختلف ، راهپیمایی و کوهپیمایی ، مسافرت های خانوادگی ، توجه به امورات مذهبی ، برگزاری جُنگ های شادی ، برگزاری مسابقات مختلف فرهنگی ، ورزشی و علمی و ... از جمله راهکار های عملی و قابل اجرا در این مقوله می باشند که به نوعی در کاستن فشار کاری و جلوگیری از «فرسودگی شغلی» موثرند.

پی نوشت:
1- Burnout syndrome

منابع و مآخذ: www.helpguide.org