سودا گری با کتاب های کمک آموزشی

                                                           باسمه تعالی
«معلم را به خانه ببرید» ، «دور دنیا در 70 ساعت» ، «راهنمای کامل تمامی دروس راهنمایی» ، «پاسخ تشریحی تمام پرسش های کتاب» ، «کتاب های خاکستری ، آبی ، بنفش ویژه جمع بندی کنکور» و ... اینها بخشی از تبلیغات گسترده دیداری ، شنیداری و تصویری کتاب های کمک آموزشی هستند که امروزه در ویترین اکثر کتابفروشی ها به وفور یافت می شوند. این کتابها حتی درکتابخانه های مدارس نیز خود نمایی می کنند. بماند که همه ساله تعداد زیادی ویزیتور از سراسر کشور به مدارس سرک می کشند و خرید این گونه کتاب ها را به مدیران مدارس توصیه می کنند. تبلیغ از طریق پست هم یک پای ثابت تبلیغات این گونه کتاب هاست. کتابهایی که روزگاری دانش آموزان مخفیانه با خود مدرسه می آوردند ، امروز توسط مدیر یا معلم در مراسم صبحگاه یا داخل کلاس تبلیغ می شوند و در برخی مدارس داشتن آنها الزامی است!

افزایش بی رویه چاپ و تکثیر کتاب های کمک آموزشی در سال های اخیر ، با عناوین مختلف نظیر کتاب های کار ، تست ، مکمل ، جمع بندی ، دفتر ریاضی یا علوم و ... به یکی از چالش های مهم آموزش و پرورش تبدیل شده است تا جایی که چندی قبل وزارت آموزش و پرورش طی بخشنامه ای نسبت به تبلیغ و توزیع این قبیل کتابها ، به مدیران مدارس هشدار داد و از مدیران مدارس خواست فقط کتابهایی را در مدارس تبلیغ کنند که آموزش و پرورش مجوز داده است!
دلایل رشد کمی کتاب های کمک آموزشی
در بین مقوله های مختلف اجتماعی ، مقوله آموزش به جهات مختلف از اهمیت به سزایی برخوردار است ، چرا که زیر بنای تمام فعالیت های اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی و ... بشر آموزش است.
در کشور ما وظیفه تعلیم کودکان و پرورش استعداد های درونی آنها تا پایان دوره متوسطه به عهده آموزش و پرورش می باشد. هر چند منابع مالی در آموزش و پرورش و اوضاع معیشتی فرهنگیان چندان مطلوب نیست ولی تعداد بالای خانواده هایی که درگیر بحث مدرسه و آموزش هستند برای عده ای وسوسه انگیز است و این سوداگران نگاه اقتصاد محور به این جمعیت کثیر دارند و سعی می کنند بدون توجه به تبعات یا عواقب فعالیت ها و اقداماتشان از این خوان گسترده ارتزاق کنند! تهیه و توزیع انواع و اقسام کیف ، دفترچه و لوازم التحریر با مارک ها و تصاویر بعضاً غیر اخلاقی یا مغایر با اهداف و آرمان های کشور ما ، رشد قارچ گونه موسسات کنکور و انتساب موفقیت نفرات برتر کنکور به این گونه موسسات ، برگزاری انواع آزمون های مختلف در مدارس و موسسات و مهم تر از همه چاپ و توزیع کتاب ها و جزوات کمک آموزشی - که در سال های اخیر از رشد قابل توجهی برخوردار بوده اند- از معضلات اساسی آموزش و پرورش در سال های اخیر (در کنار مشکلات داخلی این وزارت) محسوب می شوند.
تقریباً هر ماه چند جلد از کتاب های جدید التالیف کمک آموزشی توسط شرکت ها و انتشاراتی های مختلف برای مدیران مدارس ارسال می گردد و با ترفند های مختلف نظیر اعطای تخفیف ویژه ، پورسانت ، وعده شرکت در قرعه کشی و ... مدیران را مجاب به تبلیغ چنین کتاب هایی در مدارس می کنند.
این سیلاب که تا سال های قبل محدود به مقطع متوسطه و کتاب های کنکور بود ، امروزه به صورت سونامی و در تمامی مقاطع و پایه های تحصیلی از ابتدایی تا مقطع دکترا دیده می شود! ظاهر شکیل و داشتن تمامی سوالات کتاب با پاسخ تشریحی باعث می شود دانش آموزان از همان آغاز تحصیل به حاضری خوری عادت کرده و تلاشی برای یادگیری مفهومی و عمیق دروس نکنند.
ژان پیاژه در خصوص آموزش کودکان می گوید:« هر بار که چیزی را به کودکی یاد می دهی ، فرصت کشف آن را از کودک می گیری!» وقتی بزرگان عرصه تعلیم و تربیت آموزش برخی از مسائل را به مثابه گرفتن «فرصت کشف» از دانش آموز می دانند ،  بالطبع حل مسئله برای دانش آموز آن هم به صورت تشریحی و کامل ، قدرت فکر کردن را از دانش آموز می گیرد! محتوی این کتابها نیز به گونه ای است که وزیر آموزش و پرورش نیز در این خصوص می گوید: «برخی کتاب‌های کمک‌آموزشی به منزله تعطیل کردن فکر دانش‌آموزان است.»
از سویی عده ای بر این باورند که همه کتاب های کمک آموزشی ، حل المسائل نیستند و تمرینات جانبی و توضیحات اضافی برای تقویت ذهن هستند. سوال اینجاست به راستی کسانی که سالها برای تالیف کتاب های درسی وقت گذاشته اند و اکثراً از قشر باسواد و دارای تحصیلات عالی هستند ، به فکرشان نمی رسید که مثلاً پاسخ سوالات را در انتهای کتاب چاپ کنند یا تمرینات بیشتری در کتاب بگنجانند؟ هر چند برخی از کتاب های درسی از نظر محتوا یا ساختار دارای ایراداتی هستند ولی باید بپذیریم در مجموع کتاب درسی برای تقویت ذهن دانش آموزان طبق استاندارد های آموزشی طراحی شده اند و مضرات قرار دادن یک کتاب جانبی در کنار کتابهای درسی از مزایای آن بیشتر است.
مضرات استفاده از کتاب های آموزشی
هر چند تبلیغات دامنه دار و شبانه روزی این قبیل کتب از طریقه رسانه ملی ، جراید و بنر های مختلف این باور را در ذهن خانواده ها پدید می آورد که استفاده از آنها یک ضرورت محتوم آموزشی است ولی تجربه و مشاهدات معلمان در سطوح مختلف نشان داده که آسیب های آموزشی این کتابها از منافع سطحی و کم عمق آنها بیشتر است. بخشی از مضرات استفاده از این کتاب ها به شرح زیر است:
تحمیل مطالب اضافی به دانش آموزان و اخلال در فرآیند تعلیم و تربیت ، ایجاد دو گانگی در امر آموزش ، وجود سوالات غیر استاندارد ، طراحی و تدوین بر پایه حافظه محوری ، جلوگیری از تفکر و محدود کردن فرصت کشف مسائل ، عدم توجه به معیار های کتاب اصلی ، عدم توجه به یادگیری عمقی و مفهومی ، القای حس عدم توانایی در یاد گیری به علت حجم زیاد مطالب در برخی از این کتابها ، ایجاد حس راحت طلبی و حاضری خوری در دانش آموزان ، آزمون محور بودن و تدوین بر اساس یادگیری سطحی و تک بعدی ، عادت کردن دانش آموزان به حل مسائل به یک شیوه (به نحوی که اگر شکل سوال عوض شود ، دانش آموز قادر به پاسخگویی نخواهد بود.) ، و تبعات جانبی نظیر توجه به قرعه کشی های این کتاب ها ، ایجاد رقابت کاذب و پنهان دانش آموزان برای خرید این کتابها و مشکلات مالی برخی دانش آموزان که قدرت خرید این کتابها را ندارند ، تنها بخشی از آسیب های چند لایه این گونه کتاب ها می باشند.
سخن آخر
هر چند تفاوت در استعداد و توانایی های ذهنی دانش آموزان ، گستره وسیع دانش و به روز بودن فرآیند تولید دانش در حوزه های مختلف این باور را در ذهن ایجاد می کند که تنها بسنده کردن به کتابهای درسی ، مانع رشد استعداد های بالقوه دانش آموزان مستعد می شود و حقیقتاً نیز چنین است ، ولی این خلاً علمی و نیاز به محتوای جدید را می توان با «منابع کمک آموزشی مناسب و استاندارد» نظیر مجلات علمی ، سی دی ها و بسته های کمک آموزشی استاندارد ، همچنین تجهیز آزمایشگاه و کتابخانه مدارس یا شرکت در برنامه های کانون ها ، پژوهش سرا ها و موسسات خلاقیت پر کرد و نیازی به سنگین کردن کیف های دانش آموزان با کتابهای رنگارنگ و قطور نیست .
ذکر این نکته نیز ضروری است که متاسفانه بعد از توسعه و فراگیر شدن یک جریان در جامعه مبارزه با آن مقوله به شدت دشوار می شود و افرادی زیادی که در این سیستم ذینفع هستند ، سنگ اندازی می کنند. به عنوان مثال گسترش بی رویه استفاده از قلیان ، دودی کردن شیشه های خودروها ، استفاده از مونیتور در خودرو ، استفاده از نام های ائمه در موسسات مالی و موضوعات مشابه از مصادیق تخلف آشکار در جامعه می باشند که به علت عدم جلوگیری در همان شروع تخلف ، گسترش قارچ گونه ای پیدا کرده اند و مقابله با آنها در این مقطع تقریباً نا ممکن است! و به قول سعدی «سر چشـمه شاید گرفتن به بیل /                                           چو پر شد نشاید گذشتن به پیل » تجربه نشان داده که اگر از همان ابتدا در خصوص جلوگیری از یک رخداد اقدام نشود ، بعد از همگانی شدن آن ، مقابله با آن بسیار دشوار و در مقاطعی نشدنی است.
علی ایحال با توجه به این که اکثر این موسسات «آمادگی در کنکور» را برجسته ترین دلیل جهت استفاده از کتاب های کمک آموزشی عنوان می کنند ، شاید حذف کنکور کمک بسیار زیادی در جمع شدن این بساط داشته باشد ولی با توجه به سود آور بودن این بازار از همین امروز باید به فکر جلوگیری از این «سودا گری آموزشی» بعد از حذف کنکور باشیم.