کار نازک و پول کلفت!

در دین مبین اسلام به مقوله کار و کسب روزی حلال اهمیت زیادی داده شده و احادیث فراوانی در خصوص درباره همّت، تلاش ،کار،کوشش و نکوهش تنبلی نقل شده است. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در این خصوص فرموده اند: «طَلَبُ الحَلالِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسلِمٍ و مُسلِمَةٍ» کار کردن برای کسب مال حلال، بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.1 در فرهنگ اصیل ایرانی نیز از کار به عنوان جوهر مرد یاد می شود و اشعار و ضرب المثل های فراوانی که در خصوص مساله کار و پرهیز از تنبلی ، در نوشته ها و متون قدیمی به چشم می خورد ، نشان از اهمیت کار و تلاش در فرهنگ ایرانیان دارد. کار و تلاش ضامن بقا و توسعه پایدار یک جامعه است و همین تلاش است که باعث بویایی و پیشرفت یک جامعه می شود. اما متاسفانه در سال های اخیر به دلایل مختلف جایگاه کار و تلاش در جامعه کمرنگ شده است و تولید ثروت از راه کار و تلاش ، جای خود را به کسب درآمد از طریق واسطه گری و دلالیسم یا سایر شیوه های موهوم و غیر مرسوم داده است.
جوان امروزی و جوان قدیم
چندی قبل تلویزیون برنامه ای مستند از مشهد قدیم پخش کرد که مربوط به نیم قرن پیش بود. در این فیلم مستند صحنه ای از یک مغازه ساخت دیگ سنگی به نمایش در آمد که عده ای در حال تراشیدن قطعات سنگ و ساخت دیگ های سنگی بودند. در نظر نگارنده ساخت این دیگ ها به نظر کاری طاقت فرسا آمد و این سوال در ذهن بنده نقش بست که برای تولید هر دیگ چقدر زمان لازم است. هنوز سوال در ذهنم شکل نگرفته دوربین در نمایی دیگر پشت سر کارگر مغازه را نشان داد که دهها دیگ روی هم قرار گرفته بودند و حکایت از این موضوع داشت که ساخت دیگ از سنگ در آن دوران امری طبیعی و عادی بود. به راستی آیا مردان و جوانان چند دهه قبل از ما قوی تر و زورمند تر بودند؟ آیا کارکردن و عرق ریختن دیگر از مد افتاده است یا به قول وزیر کار « جوانان ما حال کار کردن ندارند!»
برای نسل امروز که همه چیز را از راه دور کنترل می کنند و حتی گوشی های موبایل شان باید تاچ باشد تا انرژی زیادی برای شماره گرفتن صرف نکنند ، خراشیدن چوب طاقت فرسا و غیر عملی به نظر می رسد ، چه برسد به تراشیدن سنگ! هر چند اگر به دیگ سنگی نیاز پیدا کردیم ، دوستان چینی آن را به بهای جیفه ناچیزی برای ما خواهند ساخت و نیاز نیست ما به دردسر بیفتیم!
رئیس جمهور مالزی در یک نطق تلویزیونی اعلام کرد که بچه های امروز مالزی در پر قو بزرگ می شوند. باید بپذیریم که بزرگ شدن نسل جوان ما نیز حالتی مشابه بلکه به مراتب نرمتر از پر قو دارد!
به جرات می توان گفت در جامعه کنونی راحت طلبی و به اصلاح کار نازک همه گیر و فراگیر شده است. متاسفانه اپیدمی این ویروس خطرناک از مهد های کودک و مدارس شروع شده و به دانشگاه ها و بازار ، صنایع تبدیلی و تولیدی ، ورزش ، تحقیقات و حتی آشپزی! گسترش پیدا کرده است و از همان کودکی بچه ها نازک نارنجی و ناکار آموزده پرورش می یابند.
امروزه شیشه شیر هایی برای نوزادان طراحی شده است که کودک برای نوشیدن شیر زیاد به خودش فشار نیاورد! در مدارس برخی از معلمان پاسخ سوالات بدیهی و آشکار را نیز برای دانش آموزان به صورت جزوه آماده می کنند و در اختیار دانش آموزان قرار می دهند. انجام تحقیق و نوشتن پایان نامه های دانشجویی که جای خود دارد و وقتی با اندکی شل کردن سر کیسه در کمترین مدت پایان نامه تایپ شده ، جلد شده و تضمینی در اختیار شما قرار می گیرد ، دیگر نیازی به انجام تحقیق یا مطالعه و این در و آن در زدن نیست. امروزه بسیاری از افراد برای گرفتن مدرک کارشناسی ارشد یا دکترا ترجیح می دهند به کشور های همجوار یا آسیای جنوب شرقی که به مراتب از نظر علمی در رتبه پائین تری از ما قرار دارند ، مسافرت کنند. هر چند ظرفیت پذیرش بالا و هزینه کمتر در افزایش متقاضیان تحصیل در کشور های خارجی بی تاثیر نیست ، اما یک دلیل عمده آن آسان تر برگزار شدن آن دوره ها و عدم سختگیری می باشد. این حاضری خوری و راحت طلبی در اقتصاد و بازار نیز به چشم می خورد. آرایشگر مغازه سلمانی خود را جمع می کند و بنگاه معاملات ملکی تاسیس می کند. کشاورز زمین خود را اجاره می دهد یا می فروشد و با مبلغ دریافتی به آپارتمان سازی روی می آورد. حتی باشگاه های ورزشی حاضر نیستند بازیکن تربیت کنند و با دلال بازی و لطایف الحیل بازیکنان تیم های دیگر را به تیم خود فرا می خوانند.
در حالی که امسال به فرموده رهبر انقلاب به سال تولید ملی و حمایت از کار و سرمایه ایرانی مزین شده بود ، واردات کالا در شش ماه اول سال بیش از دو برابر شش ماه سال 90 شد که نشان از بی توجهی به مقوله کار و حمایت از تلاش و تولید ایرانی می باشد. چندی قبل دانش آموزان یک مدرسه راهنمایی یکی از شهر های شمالی کشور را برای بازدید به شهرک صنعتی بردیم. بیش از 70 درصد کارخانه های این شهرک صنعتی به ورطه تعطیلی کشیده بودند! تعطیل شدن کارخانجات تولیدی در کشور ماحصل افزایش بی رویه واردات و گسترش تصدی گری می باشد.
دلایل گسترش فرهنگ راحت طلبی در جامعه
شاید یکی از دلایل گسترش فرهنگ راحت طلبی و کار نازک ، صنعتی و ماشینی شدن جوامع امروزی  باشد. البته در کشور های صنعتی به دلیل فشار کار و کمبود زمان وسایل طوری طراحی شده اند که در کمترین زمان افراد به امورات خود بپردازند. اما در کشور ما فقط نیمه رفاهی این وسایل دیده می شود و خرید وسایل راحتی بخش از نیاز های اصلی خانواده ها محسوب می شود.
امروزه گسترش تفکر خطرناک «کسب در آمد زیاد اما بدون درد سر و عرق ریختن» باعث شده تا دلالیسم و واسطه گری ، قاچاق کالا و ارز ، خرید و فروش های صوری ، گرایش به تصدی گری ، سرمایه گذاری در کشور های عربی ، بساز و بفروش ، راه اندازی بنگاه های معاملات ملکی ، تمایل به عضویت در شرکت های هرمی ، جذب جوانان به آموزشگاه های بازیگری و مدارس فوتبال غیر مجاز ، قاچاق مواد مخدر و ... به شکل فزاینده ای افزایش پیدا کند.
در واقع بنظر می رسد جوانان نسل امروز ، حتی افراد میان سال صبر و حوصله ای برای کسب در آمد از طریق عرق جبین و کد یمین ندارند. از سویی زیرساخت های اقتصادی نیز در کشور به گونه ای طراحی و هدف گذاری شده اند که برای فعالیت های دلالی و واسطه گری مناسب تر از فعالیت های اقتصادی با رویکرد کارآفرینی و ثروت آفرینی هستند و جالب اینکه کسانی هم که در این اقتصاد آشفته کمی از زد و بند و پیش بینی سر رشته داشته باشند ، در کمتر از یک شب بار خود و نسل های بعدی خود را نیز می بندند!
این موفقیت های آنی و یک شبه برخی افراد باعث می شود که سایرین نیز به ورود به دنیای کسب در آمد بدون درد سر و عرق ریختن راغب شوند.
در این گیر و دار عده ای نیز رسیدن به موفقیت های یک شبه و رویایی بدون دردسر کشیدن و بیدار خوابی ،  را رویا نمی دانند و طوری القا می کنند که این یک واقعیت محض است و پیمودن ره صد ساله در یک شب امکان پذیر است و فقط باید در همایش ها و سمینارهای ما شرکت کنید یا در شرکت های هرمی سرمایه گذاری کنید! حتی برخی از این موسسات بساط معرکه گیری را –  با مجوز ادارات و نهاد های ذیربط – پهن کرده اند و به چاپیدن خلق الله مشغولند. گردانندگان این گونه موسسات با اطلاع دقیق از ماهیت خواسته ها و هویت جوانان اقدام به برگزاری دوره ها ، سمینار ها و ورک شاپ های موسوم به موفقیت می کنند که در ورای آنها چیزی جز ناکامی و تحمل هزینه های گزاف نخواهد بود. در این حتی عده ای پا را فراتر گذاشته و مدعی اند برای رسیدن به موفقیت حتی شرکت در این جلسات نیز نیاز نیست و با مطالعه سی دی ها و کتاب استاد به هر آنچه که خواهید می رسید ولی شرکت در این همایش ها و جلسات خصوصی و نیمه خصوصی روند رسیدن به موفقیت را تسریع می بخشد. ظاهراً دیگر فرمایش مولانا « از خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی» دیگر محلی از اعراب ندارد و هر آنچه می خواهید در سی دی های استاد به صورت تصویری یافت می شود. امام علی (علیه السلام) می فرماید: « مَنْ دَامَ کَسَلُهُ خَابَ أَمَلُه» یعنی کسی که پیوسته تنبلی کند، در رسیدن به آرزویش ناکام ماند.2
اما این موسسات رسیدن به قله های آرزو را بدون تلاش ممکن می دانند و هر روز نیز بر گستره فعالیت آنها افزوده می شود.
اما چاره کار چیست؟
در کشور ما رسم بر این شده که هر گاه مشکل حاد شد و به اصطلاح کارد به استخوان رسید ، مسئولان دور هم بنشینند و چاره ای بیندیشند. هر چند شاید توسعه واسطه گری و دلالیسم برای عده ای یک معضل اجتماعی و ملی تلقی نشود! در همه کشور های دنیا رسانه های مکتوب و دیداری بیشترین تاثیر گذری را در فرهنگ عمومی جوامع دارند و در کشور های پیشرفته دنیا از این وسیله به نحو احسن استفاده می شود. نمونه بارز آن سینمای هالیوودی آمریکا است که حتی در گسترش اهداف منفی نظیر اسلام هراسی ، ترس از ترورسیم و ... موفق عمل کرده و با همین ترفند فروش اسلحه در آمریکا آزاد و چشمگیر شده است!
اما در کشور ما رسانه – هم رسانه ملی و هم سینما – فاقد نقش محوری در توسعه اخلاقیات و تفکر سودمند هستند. در حالی بسیاری از تفکرات سالم و سودمند قابلیت گسترش و تعمیم در جامعه از طریق پرده و جعبه جادویی هستند ، رسانه ما به کسب در آمد های میلیاردی از تبلیغ آسانی خروج تلفن همراه از جیب و خواص نرم تنان دل خوش کرده است! و نیاز های اجتماعی جامعه در صدا و سیما به ورطه فراموشی سپرده شده اند. در حالی که استفاده از پتانسیل رسانه در گسترش فرهنگ کار و تلاش می تواند بسیار موثر و مفید باشد. آموزش و پرورش هم در این زمینه می تواند منشاء تحولات وسیعی باشد. در سال های دور برنامه ای به نام «طرح کاد» در مدارس اجرا می شد. در این طرح بچه ها یک شغل را انتخاب می کردند و در هفته یک روز به یک مغازه ، شرکت یا حتی بیمارستان و ... می رفتند و از نزدیک با مشاغل آشنا می شدند. هر چند این طرح در اجرا با مشکلاتی مواجه شد و در نهایت مثل سایر طرح های آموزش و پرورش به فراموشی سپرده شد ، ولی حداقل مزایای این طرح آشنایی دانش آموزان با مقوله کار و کسب و کار و تلاش برای معاش بود.
شاید برپایی کارگاه های صنایع دستی در شهر ها یا جدی گرفتن کار دانش آموزی و کار دانشجویی در ادارات ، مدارس و دانشگاه ها در توسعه فرهنگ کار و تلاش در جامعه موثر باشد. امید است با تلاش مسئولان و اتخاذ تصمیمات منطقی و اصولی روحیه کار و تلاش در جوانان ایرانی بارور شود. به امید آن روز...
1 - جامع الاخبار، ص 389، حدیث 1079
2 - میزان الحکمه، ج 11،ص 5184